Kategoria naukowa: B+
Centrum Doskonałości w Ochronie Bioróżnorodności i Badaniach Ssaków w Europejskich Ekosystemach Lądowych
Rok utworzenia: 1952
Instytut Biologii Ssaków PAN jest samodzielną jednostką naukowo-badawczą Polskiej Akademii Nauk. Jest jedną z najstarszych instytucji naukowych Polskiej Akademii Nauk i jedynym instytutem PAN na Podlasiu. Założony w 1952 r. przez prof. Augusta Dehnela, do 2010 roku funkcjonował jako Zakład Badania Ssaków PAN. Długoletnim dyrektorem jednostki był prof. Zdzisław Pucek. Badania prowadzone przez Instytut Biologii Ssaków PAN od początku istnienia jednostki kształtowały rozwój teriologii w Polsce. Badania w zakresie morfologii, taksonomii, systematyki, ewolucji, genetyki populacji, etologii i ekologii ssaków prowadzone przez Instytut mają charakter poznawczy, ale znajdują również zastosowanie w ochronie przyrody i zarządzaniu populacjami zwierząt.
Misją Instytutu jest pogłębianie i upowszechnianie wiedzy dotyczącej biologii ssaków oraz zapewnienia naukowego wsparcia dla działań praktycznych w zakresie ochrony przyrody i zrównoważonego rozwoju.
Instytut realizuje swoją misję poprzez prowadzenie badań naukowych dotyczących różnych aspektów biologii ssaków, publikowanie artykułów w międzynarodowych czasopismach naukowych, rozwijanie międzynarodowej współpracy naukowej, prowadzenie kształcenia na poziomie akademickim, opracowywanie ekspertyz dla instytucji państwowych i organizacji pozarządowych oraz upowszechnianie wiedzy o przyrodzie.
Położenie, zaplecze, struktura i potencjał
Instytut Biologii Ssaków PAN ma swoją siedzibę w Białowieży, w centralnej części ostatniego naturalnego lasu niżowego Europy – Puszczy Białowieskiej. Posiada warunki niezbędne do realizacji zaawansowanych badań naukowych i przedsięwzięć edukacyjnych – zaangażowany zespół, nowoczesny budynek z dobrze wyposażonymi laboratoriami naukowymi oraz bliskość wyjątkowego obszaru badawczego – Białowieskiego Parku Narodowego (Rezerwatu Biosfery UNESCO i Obiektu Światowego Dziedzictwo Ludzkości).
IBS PAN zatrudnia około 60 osób – naukowców, doktorantów i wykwalifikowanych pracowników technicznych i administracyjnych.
Od 2002 roku Instytut dysponuje przestronnym budynkiem laboratoryjno-biurowym wyposażonym w salę konferencyjną na 100 osób, salę seminaryjną i dużą pracownię dla studentów. W Instytucie funkcjonują specjalistyczne pracownie naukowe: genetyczna, ekofizjologiczna, GIS oraz analiz krwi.
W obrębie Instytutu funkcjonują 4 zakłady:
- Zakład Genetyki i Ewolucji
- Zakład Biogeografii
- Zakład Ekologii Behawioralnej i Ekofizjologii
- Zakład Ekologii Populacji
Instytut prowadzi Naukową Kolekcję Zoologiczną liczącą blisko 190 000 eksponatów, w tym 1 300 czaszek żubra. Zbiory te są udostępniane do badań instytucjom naukowym z kraju i zagranicy oraz wykorzystywane w działaniach edukacyjnych. Instytut posiada również Bank materiału genetycznego ssaków obejmujący ponad 20 tys. prób tkanek ponad 40 gatunków ssaków.
Biblioteka Instytutu jest jedną z największych bibliotek przyrodniczych w Polsce. Oferuje 900 tytułów czasopism naukowych i około 9 000 książek. W zbiorach znajduje się bogate piśmiennictwo dotyczące Puszczy Białowieskiej.
Pracownicy Instytutu od początku jego istnienia opublikowali ponad 2 000 publikacji, w tym 52 książki, 300 rozdziałów w książkach, 1 400 artykułów naukowych i ponad 330 popularnonaukowych.
Badania naukowe
W ramach działalności statutowej oraz krajowych i międzynarodowych projektów badawczych Instytut prowadzi badania w zakresie morfologii, taksonomii, systematyki, ewolucji, genetyki populacji, etologii i ekologii ssaków.
Zadania badawcze realizowane w Instytucie obejmują:
1) Adaptacje kręgowców do zmian klimatycznych i środowiskowych.
Tematyka badawcza koncentruje się wokół współzależności między ewolucją cech morfologicznych i fizjologicznych oraz ich konsekwencji dla historii życiowych i plastyczności behawioralnej zwierząt oraz dynamiki liczebności populacji. Badania obejmują ponadto przystosowania sensoryczne ssaków do środowiska, a także strategie łowieckie i zachowania migracyjne. Badania mają znaczenie m.in. w kontekście zmian klimatu czy fluktuacji zasobów oraz mają zastosowanie w ochronie gatunkowej i zarządzaniu populacjami ssaków, w tym populacjami gatunków inwazyjnych.
2) Zmienność genetyczna i morfologiczna ssaków.
Badania koncentrują się na wybranych aspektach zmienności genetycznej w populacjach ssaków, filogeografii, a także roli mechanizmów izolujących w różnicowaniu się gatunków oraz morfologicznej zmienności uzębienia ssaków drapieżnych. Obiektem badań są zarówno drobne gryzonie, jak i duże ssaki, szczególnie żubr.
3) Ekologia, ochrona i zarządzanie populacjami ssaków.
Tematyka badań obejmuje zagadnienia dotyczące oddziaływań między dużymi ssakami kopytnymi i drapieżnymi oraz środowiskiem, identyfikacja czynników i mechanizmów kształtujących dynamikę i rozmieszczenie populacji, a także wykorzystanie zdobytej wiedzy do wypracowania naukowych podstaw ochrony i zarządzania populacjami dużych ssaków. Badania dotyczą sposobu użytkowania przestrzeni, zależności drapieżnik-ofiara, w tym w szczególności mechanizmy bezpośredniego i pośredniego wpływu dużych ssaków drapieżnych na populacje ssaków kopytnych oraz wpływ czynników biotycznych i abiotycznych na strukturę genetyczną populacji. Zakład prowadzi badania nad wzorcami użytkowania środowisk i strategiami żerowania dużych ssaków kopytnych oraz historią ewolucyjna żubra.
4) Bioróżnorodność ekosystemów i zespołów zwierząt w skali lokalnej i geograficznej.
Badania obejmują procesy i wzorce ekologiczne w dużej skali przestrzennej i/lub długiej skali czasowej w szczególności: (1) znaczenie historycznych i współczesnych czynników ekologicznych i oddziaływań środowiskowych w kształtowaniu obecnego obrazu wielkoskalowego zróżnicowania genetycznego populacji ssaków; (2) rola produktywności środowiska i pokarmu oraz drapieżnictwa i innych czynników śmiertelności w kształtowaniu dynamiki liczebności, zagęszczenia populacji i wskaźników rozrodu ssaków; (3) biogeograficzne wzorce zmienności relacji drapieżnik – ofiara; oraz (4) wpływ dużych roślinożerców – na tle innych czynników – na odnowienie i strukturę lasów Puszczy Białowieskiej. Obiektami badań są ssaki kopytne, gryzonie, i drapieżniki.
Projekty unijne i współpraca zagraniczna
Instytut realizuje projekty finansowane przez programy ramowe Unii Europejskiej oraz fundusze LIFE+, Leonardo, Euronatur i inne. W latach 2003-2016 IBS PAN realizował 6 projektów unijnych w ramach programów ramowych 5-7. Realizacja projektów unijnych umożliwiła rozwój współpracy z wiodącymi ośrodkami naukowymi na całym świecie. Obecnie Instytut aktywnie współpracuje z prawie 50 jednostkami naukowymi z 29 krajów świata, prowadząc wspólne projekty badawcze, konferencje, seminaria, organizując wymianę naukową oraz szkolenia pracowników.Działalność edukacyjna i ekspercka
Instytut Biologii Ssaków PAN jest uznanym ośrodkiem edukacyjnym w zakresie ekologii i bioróżnorodności, posiadającym doświadczenie w organizacji zajęć dla polskich i zagranicznych studentów oraz młodych naukowców. Jako Centrum Doskonałości Unii Europejskiej, Instytut organizuje Letnie Szkoły Ekologii i Bioróżnorodności oraz długookresowe szkolenia dla studentów z krajów Unii Europejskiej.
Instytut organizuje międzynarodowe konferencje i warsztaty naukowe. Pracownicy Instytutu przygotowują również ekspertyzy i opinie dla instytucji europejskich, państwowych oraz organizacji pozarządowych. Instytut popularyzuje naukę poprzez prezentowanie technik badawczych oraz wykłady dotyczące ekologii i ochrony ssaków dla studentów, uczniów, nauczycieli, przewodników turystycznych i różnych grup zawodowych.
Działalność wydawnicza i publikacje
Instytut Biologii Ssaków PAN we współpracy z wydawnictwem Springer wydaje międzynarodowe czasopismo naukowe w języku angielskim Mammal Research poświęcone wszystkim aspektom biologii ssaków. Współczynnik cytowań Mammal Research systematycznie rośnie i w 2014 r. wynosił 1,2.
Instytut wydaje także książki naukowe i popularno-naukowe dotyczące ekologii i ewolucji ssaków oraz wpływu człowieka na środowisko. Działalność popularyzatorska Instytutu skierowana jest również do młodszego pokolenia – służą temu komiksy edukacyjne, książeczki dla dzieci i konspekty zajęć lekcyjnych dla nauczycieli.
Inna działalność
Instytut angażuje się w działalność na rzecz ochrony przyrody. Jednym z priorytetów tych działań pozostaje wypracowanie modelu skutecznego zarządzania obszarem Puszczy Białowieskiej zapewniającego jej pełną ochronę. Pracownicy Instytutu opracowali też strategie ochrony wielu zagrożonych i rzadkich gatunków zwierząt i operaty ochrony Białowieskiego Parku Narodowego, a także realizowali projekty z zakresu ochrony przyrody finansowane przez unijny program LIFE, mające na celu wdrażanie działań dotyczących ochrony żubra oraz ptaków wodno-błotnych.
Pracownicy Instytutu opracowali koncepcję sieci korytarzy ekologicznych w Polsce, która stanowi obecnie ważny element służący do sporządzania planów zagospodarowania przestrzennego kraju uwzględniających potrzeby ochrony przyrody.
W 2010 roku IBS PAN powołał Podlaskie Regionalne Forum Wymiany Wiedzy o Środowisku (PREFEKT), w którym uczestniczyło ponad 80 organizacji i instytucji z regionu. Jest to platforma współpracy, dzięki której osiągnięcia nauki są przekazywane z sektora naukowo-badawczego do różnych grup zawodowych i społecznych.