O kolekcji

Naukowa Kolekcja Zoologiczna Instytutu Biologii Ssaków PAN w Białowieży jest jedną z największych kolekcji ssaków na świecie. Znajduje się w niej blisko 190 000 okazów należących do 88 dziko żyjących gatunków ssaków z obszaru Puszczy Białowieskiej i Polski oraz materiał porównawczy obejmujący 163 gatunki ssaków ze świata. 

W kolekcji przechowywane są czaszki, szkielety oraz wysuszone skóry ssaków. Cenną część zbiorów stanowią okazy lub narządy ssaków przechowywane w etanolu.

Dynamicznie rozwijającą się w ostatnich latach częścią kolekcji jest bank tkanek ssaków, który zawiera ponad 20 tys. prób współczesnego i kopalnego materiału 66 gatunków ssaków do badań genetycznych, izotopowych i innych.

Żubr – szkielet

Jedną z najcenniejszych części kolekcji jest największy na świecie zbiór czaszek i szkieletów żubra Bison bonasus – największego lądowego zwierzęcia Europy i przedstawiciela legendarnej megafauny.

Historia

Historia istnienia Kolekcji Zoologicznej ściśle wiąże się z historią Instytutu Biologii Ssaków PAN w Białowieży (wcześniej Zakładu Badania Ssaków PAN).

Budynek ZBS PAN, lata 70-te

W latach 1946 – 1952, z inicjatywy prof. Jana Jerzego Karpińskiego, naukowcy badający Puszczę Białowieską gromadzili pierwsze okazy drobnych ssaków Białowieskiego Parku Narodowego. Ta cenna kolekcja została oznaczona przez prof. Augusta Dehnela – założyciela IBS PAN i w 1959 roku przekazana do zbiorów Instytutu. Kolekcja w IBS PAN zapoczątkowana została w lipcu 1952 r. wpisaniem do katalogu pierwszego okazu ryjówki aksamitnej Sorex araneus przez prof. Zdzisława Pucka, pierwszego kustosza kolekcji i wieloletniego dyrektora placówki. W kolejnych latach działalności kolekcji zbiory zoologiczne szybko powiększały się dzięki różnorodnym badaniom prowadzonym na terenie puszczy, a także ekspedycjom naukowym do innych rejonów Polski. W oparciu o wymianę z instytucjami zagranicznymi Kolekcja Zoologiczna wzbogaciła się o liczne eksponaty obcych dla Polski gatunków ssaków.

dr Andrzej Ruprecht

Wieloletnimi kustoszami kolekcji byli: dr Andrzej Lech Ruprecht (lata 70 i 80), prof. Mieczysław Wolsan (1991-1994) oraz dr hab. Elwira Szuma (1995-2018). Obecnie opiekę nad Naukową Kolekcją Zoologiczną sprawuje dr hab. Rafał Kowalczyk.

W 2002 r. całą Kolekcję Zoologiczną przeniesiono do funkcjonalnych i dobrze wyposażonych pomieszczeń w nowym budynku IBS PAN. Zorganizowano ekspozycję ssaków Polski i świata do celów edukacyjnych. W 2004 roku w ramach konkursu BIOS organizowanego przez Fundację na Rzecz Nauki Polskiej uzyskano grant na wyposażenie kolekcji w szafy metalowe do przechowywania zbiorów. Dalsze doposażenie kolekcji zoologicznej odbywało się dzięki dofinansowaniu z projektów UE oraz środków SPUB. W 2018 r. na potrzeby powiększającej się Kolekcji rozbudowano i zmodernizowano jeden z budynków gospodarczych.

Początkowo zbiory kolekcji dokumentowano i katalogowano w skorowidzach i katalogu kolekcji. Obecnie równolegle prowadzone są elektroniczne bazy zbiorów. Dane dotyczące okazów kolekcji Instytut udostępnia w ramach Globalnej Sieci Informacji o Bioróżnorodności (GBiF).

Edukacja

Szkolenia. Pracownicy Instytutu w ramach szkół letnich, warsztatów dla studentów i doktorantów przeprowadzą szkolenia z zakresu identyfikacji ssaków z wykorzystaniem okazów z Naukowej Kolekcji Zoologicznej. Najczęstszym tematem takich zajęć jest identyfikacja na podstawie budowy czaszki i uzębienia ssaków. Niekiedy przeprowadzano ćwiczenia z identyfikacji ssaków w oparciu o cechy zewnętrzne.

Zajęcia edukacyjne. W Kolekcji prowadzone są różnorodne zajęcia edukacyjne dla szkół podstawowych i średnich, studentów, wolontariuszy oraz kół zainteresowań.

Materiały z kolekcji są również wykorzystywane w czasie ćwiczeń terenowych, podczas konkursów na temat wiedzy przyrodniczej.

Praktyki studenckie. Naukowa Kolekcja Zoologiczna IBS PAN oferuje możliwość odbycia praktyk studenckich dla osób zainteresowanych biologią ssaków. W czasie trwania praktyki istnieje możliwość odbycia szkolenia z zakresu identyfikacji ssaków krajowych, uczestniczenia w seminariach naukowych Instytutu, zapoznania się z tematyką badań Instytutu, nabycie umiejętności preparacji czaszek i szkieletów ssaków, pomiarów okazów.

Zwiedzanie kolekcji. Po wcześniejszym uzgodnieniu z pracownikiem kolekcji – możliwe jest zwiedzanie ekspozycji ssaków i zapoznania się z działalnością Naukowej Kolekcji Zoologicznej IBS PAN.

Odkrycia

Materiały zgromadzone w Naukowej Kolekcji Zoologicznej umożliwiają realizację bardzo wielu różnorodnych zagadnień badawczych. Okazy z kolekcji wykorzystywane są w badaniach procesów populacyjnych, zmienności ssaków i ich ewolucji, filogeografii i genetyce ewolucyjnej, genomice. Powstające coraz to nowe narzędzia badawcze, doskonalsze metody analiz (analiza DNA, analiza zawartości stabilnych izotopów w tkankach) umożliwiają coraz szersze wykorzystanie zgromadzonych okazów do rozwiązywania różnorodnych problemów naukowych.

1) Zjawisko Dehnela

Zjawisko sezonowej zmienności wysokości czaszki, wymiarów i masy ciała ryjówek, odkryte przez założyciela IBS PAN profesora Augusta Dehnela. Odkrycie to zainspirowało wiele późniejszych badań nad zmiennością morfologiczną ssaków i zostało potwierdzone również u innych gatunków jak łasica Mustela nivalis. Standaryzowana względem długości czaszki wysokość puszki mózgowej u samców łasicy zmniejszała się średnio o 16% w okresie zimowym i wzrastała średnio o 8% w kolejnym roku życia. U samic nie zaobserwowano ponownego wzrostu wysokości puszki mózgowej. Uzyskane dane wskazują na konwergentną ewolucję tej cechy u różnych grup ssaków o podobnych historiach życiowych. Zarówno ryjówki jak i łasice charakteryzują się wyjątkowo wysokim tempem metabolizmu i pozostają aktywne przez cała zimę. Zmiany objętości puszki mózgowej pozwalają na zmniejszenie wydatków energetycznych, co powinno przekładać się na wyższą przeżywalność zimową.

2) Klucz do oznaczania ssaków Polski

Zgromadzone w kolekcji okazy ssaków z terenu Polski, posłużyły do badań morfologicznych oraz taksonomicznych, na podstawie, których przygotowano opracowania: „Klucz do oznaczania ssaków Polski” (red. Z. Pucek) oraz „Atlas rozmieszczenie ssaków Polski” (red. Z. Pucek i J. Raczyński).

3) Morfometryczne wzorce zmienności

Materiały kostne wielu gatunków ssaków owadożernych, nietoperzy, gryzoni, drapieżnych i kopytnych wykorzystywane są w analizach cech morfologicznych, metrycznych i niemetrycznych. Opracowano między innymi geograficzny wzorzec zmienności uzębienia u lisa wykazujący istotny związek z parametrami geograficznymi i klimatycznymi. W oparciu o ten wzorzec przeprowadzono następnie rekonstrukcję zależności filogeograficznych w holarktycznym zasięgu lisa. Przeprowadzono również analizę wzorca starcia uzębienia dużych ssaków kopytnych wskazującą na rodzaj diety badanych gatunków.

4) Parametry biologiczne hybrydy żubra z bydłem domowym

W latach 1958-1976 prowadzone były badania eksperymentalne nad zagadnieniem hybrydyzacji żubra i bydła domowego. Hybrydy pierwszego pokolenia (F1) masą i wielkością ciała przewyższały formy wyjściowe. Największy samiec pokolenia F1 osiągnął ciężar 1 030 kg, a samica 880 kg. Prześledzono mechanizmy dziedziczenia, płodność, oraz aspekty heterozji u mieszańców. Analizowano też morfometryczne, fizjologiczne właściwości krzyżówek tych dwóch gatunków.

5)  Pochodzenie żubra

Materiał kostny żubra nizinnego, kaukaskiego i gatunków pokrewnych będący w posiadaniu IBS PAN przyczynił się do powstania kilku niezwykle ciekawych publikacji dotyczących pochodzenia żubra, opartych o informacje genomowe gatunku (Soubrier i in., 2016, Massiliani i in., 2016, Węcek i in., 2017). Odkryto, że żubr jako gatunek powstał ok. 120 tys. lat temu w wyniku hybrydyzacji pomiędzy żubrem pierwotnym (Bison priscus) a turem (Bos primigenius) – przodkiem współczesnego bydła. W okresie późnego plejstocenu i początku holocenu funkcjonowały dwa klady genetyczne żubra, z których jeden wyginął we wczesnym holocenie, a drugi dał początek współczesnym żubrom.

6) Filogeograficzne i filogenetyczne zależności w obrębie przedstawicieli rodzimej fauny ssaków

W oparciu o materiały z kolekcji zidentyfikowano linie filogenetyczne nornicy rudej Clethrionomys glareolus, nornika burego Microtus agrestis, łasicy Mustela nivalis, lisa Vulpes vulpes, rysia Lynx lynx, wilka Canis lupus, jelenia Cervus elaphus i łosia Alces alces oraz zasięgi występowania tych linii w Polsce i Europie. Opisano wzajemne powiązania między subpopulacjami, ustalono refugia w okresie epoki lodowcowej i drogi rozprzestrzeniania się po ustąpieniu lodowca, wpływu zmian klimatu i działalności człowieka.

Ważniejsze publikacje powstałe w oparciu o materiały Naukowej Kolekcji Zoologicznej IBS PAN
  • Atmeh K., Andruszkiewicz A., Zub K. 2018. Climate change is affecting mortality of weasels due to camouflage mismatch. Scientific Reports 8: 7648.
  • Hofman-Kamińska E., Bocherens H., Borowik T., Drucker D.G., Kowalczyk R. 2018. Stable isotope signatures of large herbivore foraging habitats across Europe. PLOS ONE 13: e0190723.
  • Kołodziej-Sobocińska M., Brzeziński M., Niemczynowicz A., Zalewski A. 2018. High parasite infection level in non-native invasive species: It is just a matter of time. Ecography 41: 1283-1294.
  • Dechmann D.K.N., LaPoint S., Dullin Ch., Hertel M., Taylor J.R.E., Zub K., Wikelski M. 2017. Profound seasonal shrinking and regrowth of the ossified braincase in phylogenetically distant mammals with similar life histories. Scientific Reports 7: 42443.
  • Marmesat E., Schmidt K., Saveljev A.P., Seryodkin I.V., Godoy J.A. 2017. Retention of functional variation despite extreme genomic erosion: MHC allelic repertoires in the Lynx genus. BMC Evolutionary Biology 17: 158.
  • Węcek K., Hartmann S., Paijmans J.L.A., Taron U., Xenikoudakis G., Cahill J.A., Heintzman P.D., Shapiro B., Baryshnikov G., Bunevich A.N., Crees J.J., Dobosz R., Manaserian N., Okarma H., Tokarska M., Turvey S.T., Wójcik J.M., Żyła W., Szymura J.M., Hofreiter M.,  Barlow A. 2017. Complex admixture preceded and followed the extinction of wisent in the wild. Molecular Biology and Evolution 34: 598-612.
  • Massiliani D., Guimaraes S., Brugal J-P., Bennet E.A., Tokarska M., Arbogast R-M., Baryshnikov G., Boeskorov G., Castel J-C., Davydov S., Madelaine S., Putelat O., Spasskaya N.N., Uerpmann H-P., Grange T., Geigl E-M. 2016. Past climate changes, population dynamics and the origin of Bison in Europe. BMC Biology 14: 93.
  • Stojak J., McDevitt A.D., Herman J.S., Kryštufek B., Uhlíková J., Purger J.J., Lavrenchenko L.A., Searle J.B., Wójcik J.M. 2016. Between the Balkans and the Baltic: phylogeography of a common vole mitochondrial DNA lineage limited to Central Europe. PLOS ONE 11(12): e0168621.
  • Soubrier J., Gower G., Chen K., Richards S.M., Llamas B., Mitchell K.J., Ho S.Y.W., Kosintsev P., Lee M.S.Y., Baryshnikov G., Bollongino R., Bover P., Burger J., Chivall D., Crégut-Bonnoure E., Decker J.E., Doronichev V.B., Douka K., Fordham D.A., Fontana F., Fritz C., Glimmerveen J., Golovanova L.V., Groves C., Guerreschi A., Haak V., Higham T., Hofman-Kamińska E., Krause J., Larson G., Immel A., Scheu A., Schnabel R.D., Taylor J.F., Tokarska M., Tosello G., Van Der Plicht J., Van Loenen A., Vigne J.-D., Wooley O., Orlando L., Kowalczyk R., Shapiro B., Cooper A. 2016. Early cave art and ancient DNA record the origin of European bison. Nature Communications 7: 13158.
  • Niedziałkowska M., Hundertmark K.J., Jędrzejewska B., Niedziałkowski K., Sidorovich V.E., Górny M., Veeroja R., Solberg E.J., Laaksonen S., Sand H., Solovyev V.A., Shkvyria M., Tiainen J., Okhlopkov I.M., Juškaitis R., Done G., Borodulin V.A., Tulandin E.A., Jędrzejewski W. 2014. Spatial structure in European moose (Alces alces): genetic data reveal a complex population history. Journal of Biogeography 41: 2173-2184.
  • Vilaça S.T., Biosa D., Zachos F., Iacolina L., Kirschning J., Alves P.C., Paule L., Gortazar Ch., Mamuris Z., Jędrzejewska B., Borowik T., Sidorovich V.E., Kusak J., Costa S., Schley L., Hartl G.B., Apollonio M., Bertorelle G., Scandura M. 2014. Mitochondrial phylogeography of the European wild boar: the effect of climate on genetic diversity and spatial lineage sorting across Europe. Journal of Biogeography 41: 987-998.
Organizacja i wyposażenie kolekcji

Naukowa Kolekcja Zoologiczna IBS PAN zajmuje 8 pomieszczeń o powierzchni ponad 844,32 m2. Główną część kolekcji stanowi magazyn materiałów suchych (materiał kostny, skóry), materiałów mokrych (przechowywanych w etanolu i formalinie). Ponadto pomieszczenia kolekcji obejmują część ekspozycyjną wraz z salą ćwiczeniową, pracownię fotografii bezcieniowej oraz preparatornię okazów.

Część wystawowa kolekcji podzielona jest na faunę krajową i faunę świata. Na wystawie prezentowane są przede wszystkim czaszki oraz wypchane okazy. W ostatnich latach wystawę ssaków wzbogacano o nowe eksponaty, w tym historyczne czaszki i rogi żubra oraz wypchane okazy dużych i średnich drapieżników.

Zespół

Dr hab. Rafał Kowalczyk – Kustosz kolekcji

Dr Anna Wójcik – pracownik badawczo-techniczny

Mgr inż. Aniela Stepaniuk – pracownik administracyjny

Mgr Ewelina Hapunik – pracownik techniczny

Inż. Dariusz Chilecki – preparator

Najcenniejsze okazy

Rodzaj okazów

Obszar pochodzenia

Liczba okazów

Czaszki i szkielety żubra Bison bonasus

Puszcza Białowieska 1300

Ssaki Białowieskiego Parku Narodowego i Puszczy Białowieskiej

Puszcza Białowieska 117 238

Seria czaszek zajęcy z województw wielkopolskiego i podlaskiego

Wielkopolska, Podlasie 1248

Zbiór czaszek lisa z terenu całej Polski

Polska 1517

Unikatowy zbiór okazów ryjówki białowieskiej Sorex caecutiens karpinskii, podgatunku stwierdzonego tylko w Puszczy Białowieskiej

Puszcza Białowieska 503

Okazy światowej fauny ssaków

Różne kraje 1440

Wieloletnie zbiory zrzutek sów i ptaków drapieżnych z obszaru całej Polski oraz z Puszczy Białowieskiej

Polska 4 602

Materiały pochodzące z analizy składu pokarmu ssaków drapieżnych Puszczy Białowieskiej

Puszcza Białowieska 6 890

Ryjówka aksamitna – szkielet. Okaz z 1969 roku.
Trójwymiarowe modele czaszek
Badylarka pospolita (Micromys minutus)  
Borowiaczek (Nyctalus leisleri)
Borowiec wielki (Nyctalus noctula) 
Borsuk europejski (Meles meles) 
Bóbr europejski (Castor fiber)
Bydło domowe (Bos taurus) 
Chomik europejski (Cricetus cricetus) 
Dzik euroazjatycki (Sus scrofa)  
Gacek brunatny (Plecotus auritus)  
Gacek szary (Plecotus austriacus) 
Jelen szlachetny (Cervus elaphus)  
Jenot azjatycki (Nyctereutes procyonoides)
Jeż wschodni (Erinaceus roumanicus)
Jeż zachodni (Erinaceus europaeus)
Karczownik ziemnowodny (Arvicola amphibius) 
Karlik malutki (Pipistrellus pipistrellus) 
Karlik większy (Pipistrellus nathusii) 
Koszatka leśna (Dryomys nitedula)
Kret europejski (Talpa europaea)
Kuna domowa (Martes foina)
Kuna leśna (Martes martes)  
Lew afrykański (Panthera leo) 
Lis rudy (Vulpes vulpes)  
Łasica pospolita (Mustela nivalis)  
Łoś euroazjatycki (Alces alces) 
Mopek zachodni (Barbastella barbastellus)
Mroczek posrebrzany (Vespertilio murinus)  
Mroczek pozłocisty (Eptesicus nilssonii)  
Mroczek późny (Eptesicus serotinus) 
Mysz domowa (Mus musculus)  
Mysz polna (Apodemus agrarius)
Mysz zaroślowa (Apodemus sylvaticus)
Myszarka leśna (Apodemus flavicollis)
Niedźwiedź brunatny (Ursus arctos) 
Nocek duźy (Myotis myotis) 
Nocek rudy (Myotis daubentonii)
Norka amerykańska (Mustela vison)  
Nornica ruda (Myodes glareolus) 
Nornik bury (Microtus agrestis)
Nornik darniowy (Microtus subterraneus) 
Nornik północny (Microtus oeconomus) 
Nornik zwyczajny (Microtus arvalis) 
Orzesznica leszczynowa (Muscardinus avellanarius)  
Pies domowy (Canis familiaris)
Piżmak amerykański (Ondatra zibethicus)  
Popielica szara (Glis glis)
Ryjówka aksamitna (Sorex araneus)
Ryjówka malutka (Sorex minutus)
Ryjówka średnia (Sorex caecutiens) 
Ryś euroazjatycki (Lynx lynx) 
Rzęsorek mniejszy (Neomys anomalus)
Rzęsorek rzeczek (Neomys fodiens)  
Sarna europejska (Capreolus capreolus)  
Smużka leśna (Sicista betulina) 
Suseł perełkowany (Spermophilus suslicus) 
Szakal złocisty (Canis aureus)
Szarytka morska (Halichoerus grypus)
Szczur wędrowny (Rattus norvegicus) 
Tarpan (Equus ferus) 
Tchórz zwyczajny (Mustela putorius)  
Wiewiórka pospolita (Sciurus vulgaris )  
Wilk szary (Canis lupus)
Wydra europejska (Lutra lutra) 
Zając szarak (Lepus europaeus)
Zębiełek białawy (Crocidura leucodon)  
Żbik (Felis silvestris)
Żubr europejski (Bison bonasus)
Żubroń (Bison bonasus x Bos taurus) 

Wykaz zbiorów Naukowej Kolekcji IBS PAN

Liczba rekordów: 95 090

Liczba taksonów: 164

Gatunek Liczba okazów
Gatunek Liczba okazów