A. Wilk (Canis lupus)

Wilki żyją w watahach, tzn. grupach rodzinnych składających się przeważnie z pary rodzicielskiej oraz ich młodych. Do rui wilki przystępują w lutym, a szczenięta rodzą się na przełomie kwietnia i maja. Wadery zwykle szczenią się w norach (najczęściej są to stare nory borsucze lub lisie, poszerzone przez wilki), ale także w wykrotach drzew, a nawet w dobrze osłoniętych legowiskach na ziemi. W okresie wychowu szczeniąt wilki mogą wykorzystywać jedną do kilku nor, co jakiś czas przenosząc lub przeprowadzając szczenięta. Zwykle młode przestają korzystać z nor w lipcu. Najczęściej rodzi się 5-6 szczeniąt, ale do zimy średnio dożywa tylko 2-3 (czasem tylko 1). Młode opuszczają grupę rodzinną zwykle pod koniec pierwszego lub w drugim roku życia, ale niektóre mogą pozostawać w watasze macierzystej dłużej lub nawet na stałe. Do watahy mogą też dołączać osobniki niespokrewnione, pochodzące z innych watah. W warunkach polskich wielkość watahy wynosi od 2 do 10, najczęściej 4-5 osobników. Wielkość terytorium jednej watahy wilczej wynosi ok. 200 – 300 km2 (w górach terytoria mogą być nieco mniejsze) i zależy od zagęszczenia ofiar. Terytoria sąsiadujących ze sobą watah zwykle w małym stopniu nakładają się na siebie. Zagęszczenie populacji wilka w Puszczy Białowieskiej, w warunkach ochrony gatunkowej i wysokich liczebności ofiar waha się od 2 do 4 osobników/100 km2.

Terytorium użytkowane jest przez wilki nierównomiernie: przebywają one najczęściej w obszarach najmniej penetrowanych przez ludzi, a jednocześnie obfitujących w zwierzynę. Wataha spędza ok. 75% czasu na terenie pokrywającym zaledwie 20-30% terytorium (jest to tzw. centrum areału). Tam też zlokalizowane są nory (lub legowiska) rozrodcze. Najbardziej odległe części terytorium wataha odwiedza stosunkowo rzadko, ale regularnie, zwykle co 7-10 dni (w tych częściach swojego terytorium wilki są często mylnie traktowane jako tzw. „przechodnie”). W pierwszych 2 miesiącach po urodzeniu szczeniąt aktywność watahy jeszcze silniej koncentruje się pobliżu nory rozrodczej. Dobowa marszruta watahy wynosi średnio ok. 23 km. Wilki mogą jednak przebiec ponad 60 km w ciągu doby. Nie zawsze cała wataha przebywa lub wędruje razem. Często wilki chodzą pojedynczo lub w mniejszych podgrupach, szczególnie gdy znajdują się w centrum areału. W okresie rozrodczym, każdej nocy 1-2 wilki zostają ze szczeniętami, a reszta poluje. Zimą para rodzicielska może sama obchodzić swoje terytorium w celu znakowania. Przyczyną czasowego podziału watahy na podgrupy może być również wielkość ofiar: im mniejsze ofiary są zabijane, tym częściej wataha dzieli się na małe podgrupy. Średnia wielkość ofiary wpływa też na maksymalną wielkość watahy: w terenach, gdzie wilki polują na jelenie lub łosie watahy są większe, a tam gdzie mogą znaleźć tylko sarny i dziki – mniejsze.

Wilki są najbardziej aktywne wieczorem (po zmierzchu) i nad ranem. Zimą najczęściej kończą nocną aktywność (tj. dłuższe wędrówki) ok. 8 rano, chociaż zdarzają się dalekie przejścia również w ciągu dnia. Wilki znakują terytorium moczem, odchodami oraz charakterystycznym (przypominającym ślady grabi) drapaniem ziemi, zwykle na skrzyżowaniach dróg leśnych. Swoistym znakowaniem terytorium może też być wycie. Wycie często służy również komunikacji między osobnikami wewnątrz watahy. Zasięg dyspersji (migracji) młodych wilków może dochodzić do kilkuset kilometrów, średnio kilkadziesiąt kilometrów. Poszukując miejsca na osiedlenie się, migrujące wilki wybierają obszary z małą penetracją ludzką, zalesione lub zabagnione. Mogą pokonywać również niewielkie otwarte tereny rolnicze.

Podstawowy pokarm wilków stanowią ssaki kopytne. Gatunkiem ofiary najczęściej wybieranym i preferowanym przez wilki jest jeleń. Inne gatunki (dziki, sarny, łosie) są zabijane przez wilki zwykle rzadziej, niż to wynika z ich udziału w zespole ssaków kopytnych. W warunkach mozaiki lasów i pastwisk wilki często zabijają zwierzęta hodowlane, szczególnie krowy, owce i kozy. Uzupełniającym pokarmem mogą być bobry i zające, a przede wszystkim padlina zdechłych zwierząt.

Wataha wilków zabija od 1 do 5 (średnio 3) ssaków kopytnych na tydzień, w zależności od wielkości ofiar i liczby wilków w watasze. W Puszczy Białowieskiej watahy 4-5 wilków zabijały jelenia (przeważnie cielę) raz na 3 dni, dzika raz na 6 dni (zwykle były to warchlaki), a inne gatunki ofiar znacznie rzadziej. W warunkach wysokich zagęszczeń dzikich ssaków kopytnych wataha wilków zabija ofiarę średnio co drugi dzień, a jeden wilk zjada w ciągu doby ok. 5 kg pokarmu. Ofiary zjadane są bardzo szybko: wataha 5 wilków zjada sarnę lub cielaka jelenia w ciągu kilku godzin, dorosłą łanię przez 1,5 doby, a byka przez ok. 3 doby. Ważnym czynnikiem śmiertelności wilków jest kłusownictwo, zarówno nielegalne odstrzały, jak i wnykarstwo. Szczególnie często wilki wpadają we wnyki zastawiane na dziki lub sarny. W Polsce wilk jest gatunkiem chronionym, ponadto objęty jest Konwencją Berneńską, jako ściśle chroniony gatunek fauny. Znajduje się w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt.

B. Ryś (Lynx lynx)

Samce i samice rysia żyją oddzielnie, spotykając się częściej tylko w okresie rui. Terytoria samców są duże (ok. 150-250 km2) i obejmują jedno do trzech terytoriów samic (ok. 100 km2). Terytoria rysi nakładają się na siebie w większym stopniu niż terytoria wilków, przy czym najmniej pokrywają się terytoria samic wychowujących młode. Kocięta rodzą się ok. połowy maja, w dobrze ukrytych miejscach, np. w gęstych młodnikach, wykrotach lub zwałowiskach drzew. Od sierpnia młode postępują za matką, towarzysząc jej w wędrówkach, a potem także w polowaniach. Samice prowadzą najczęściej od 1 do 3 kociąt (wyjątkowo 4), które opuszczają matkę w wieku ok. 9-11 miesięcy. W ciągu doby rysie przechodzą średnio ok. 7 km (maksymalnie ponad 20 km). Aktywne są głównie w nocy. Zasięg dyspersji (migracji) młodych rysi jest bardzo duży i wynosi średnio ok. 40-50 km (maksymalnie stwierdzono ok. 130 km). Część młodych rysi osiedla się jednak w sąsiedztwie terytorium matki. Również dorosłe rysie mogą podjąć dalekie migracje.

Rysie żyją i migrują tylko na terenach zalesionych i nie są w stanie przekraczać dużych otwartych pól. Nieciągłość terenów leśnych i brak możliwości migracji to główne czynniki hamujące rozprzestrzenianie się populacji rysia w naszym kraju. Ważnym czynnikiem śmiertelności rysi jest kłusownictwo. Szczególnie często rysie wpadają we wnyki zastawiane na sarny. Zagęszczenie populacji rysia w Puszczy Białowieskiej w ostatnich 10 latach wahało się od 2 do 5 osobników/100 km2. Podstawową ofiarą rysi w Polsce są sarny (ok. 70% wszystkich ofiar), ale dosyć często zabijają one również jelenie (łanie i cielęta) i zające. średnio, dorosły ryś zabija sarnę lub jelenia co 5 dni, zjadając ofiarę w ciągu 3 dni, a przez 2 kolejne dni poluje na nową ofiarę. Rysie ukrywają zabite zwierzęta, zaciągając je pod gałęzie drzew lub w gęste zarośla, albo przykrywając ściółką, trawą lub śniegiem. Ryś jest gatunkiem chronionym w Polsce, ponadto objęty jest Konwencją Berneńską, jako chroniony gatunek fauny. Znajduje się w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt.

C. Wpływ drapieżnictwa wilków i rysi na populacje dzikich ssaków kopytnych

Badania przeprowadzone w Puszczy Białowieskiej wykazały, że pomimo częstego zabijania ofiar przez poszczególne watahy i wysokiej dobowej konsumpcji, wilki usuwały rocznie ok. 12% osobników z populacji jelenia i tylko 3% z populacji sarny (w stosunku do najwyższych stanów letnich). Drapieżnictwo to stanowiło jednak ok. 40% rocznego przyrostu (w wyniku rozrodu) populacji jelenia i 7% rocznego przyrostu sarny. Rysie w Puszczy Białowieskiej usuwały rocznie ok. 20-30% osobników z populacji sarny (ok. 60% przyrostu w wyniku rozrodu) i ok. 9% z populacji jelenia (ok. 30% przyrostu).

Drapieżnictwo wilka i rysia może istotnie obniżać zagęszczenie jeleni i saren, nawet o 50% w stosunku do poziomu wyznaczanego przez zasoby pokarmowe. Nigdy jednak nie prowadzi do wyniszczenia populacji ssaków kopytnych. Wpływ drapieżnictwa jest raczej pozytywny, gdyż powoduje ono osłabienie konkurencji pokarmowej w populacjach saren i jeleni i sprawia, że zwierzęta te nie żyją w przegęszczeniu. Oczywista jest pozytywna rola drapieżnictwa z punktu widzenia gospodarki leśnej. W przypadku dzika drapieżnictwo wilka i rysia ma mniejsze znaczenie, ze względu na wysokie tempo rozrodu dzików i znacznie silniejszy wpływ innych czynników (zasoby pokarmowe, warunki zimowe, choroby) na ich przyrost i śmiertelność. Należy podkreślić, że w świetle dzisiejszej wiedzy ekologicznej, nie można oceniać drapieżnictwa wilków i rysi na dzikie ssaki kopytne w kategoriach szkód wśród zwierzyny łownej. Zabijanie przez drapieżniki dzikich ssaków kopytnych jest elementem naturalnej regulacji liczebności populacji zwierząt w ekosystemach leśnych.